همانطور که می‌دانید یکی از ضرورت‌های دانستن انواع مطالعات؛ انتخاب مناسب‌ترین، دقیق‌ترین و به‌صرفه‌ترین روش برای انجام مطالعه است. در این مقاله شما با مطالعات مورد شاهدی و ویژگیهای این مطالعات آشنا خواهید شد که باتوجه به ویژگیهایی که دارد میتواند مطالعه محبوب شما باشد.
مطالعه مورد-شاهدی (case-control) چیست؟
مطالعات اولیه به طور کلی به دو دسته‌ی مشاهده‌ای و مداخله‌ای تقسیم می‌شوند. مطالعات در شاخه مشاهده‌ای نیز به دو دسته‌ی تحلیلی و توصیفی تقسیم می‌شوند. مطالعات مورد-شاهدی (case-control) در دسته‌ی مطالعات تحلیلی قرار میگیرند.
این نوع مطالعه برای بررسی ارتباط بین مواجهه با عامل خطر و وقوع بیماری استفاده می‌شود و افراد به ترتیب بر حسب داشتن یا نداشتن یک پیامد معین (همانند یک بیماری یا یک وضعیت خاص) در گروه مورد (case) و گروه شاهد (control) قرار میگیرند و سپس دو گروه مورد و شاهد بر حسب عامل مورد نظر به دو گروه مواجهه‌یافته و مواجهه‌نیافته تقسیم می‌شوند. در واقع مطالعه از پیامد آغاز می‌شود و جهت مطالعات مورد-شاهدی از سمت معلول به علت است. به همین دلیل به این نوع مطالعات به اصطلاح مطالعات گذشته‌نگر هم می‌گویند.
مراحل انجام مطالعات مورد-شاهدی (case-control)
- انتخاب موردها و شاهدها و همسان‌سازی
- جمع‌آوری داده‌ها
- تجزیه و تحلیل داد‌ها
انتخاب موردها و شاهدها در مطالعات کیس کنترل:
انتخاب موردها و شاهدها بر حسب معیارهای ورود و خروج ما به مطالعه صورت می‌گیرد. تعیین این معیارها باید به نحوی صورت بگیرد که ورود افراد غیر مورد به گروه مورد کمترین احتمال را داشته باشد.
دو منبع کلی برای انتخاب موردها وجود دارد:
1) بیمارستان‌ها، کلینیک‌ها و سایر مراکز درمانی که به اصطلاح به آنها مطالعات مورد-شاهدی مبتنی بر بیمارستان می‌گویند.
2) جمعیت‌ها: اگر در مطالعه، موردها از بین بیماران موجود در یک جمعیت تعریف‌شده انتخاب شوند، به آنها مطالعات مورد-شاهدی مبتنی بر جمعیت می‌گویند.
مرحله بعدی انتخاب شاهدها می‌باشد که سخت‌ترین قسمت مطالعات مورد-شاهدی است؛ زیرا باید همسان‌سازی صورت پذیرد.
همسان‌سازی چیست؟
همسان‌سازی فرآیندی است که در آن گروه شاهد به نحوی انتخاب می‌شود که از لحاظ برخی متغیرهای مورد نظر مثل رنج سنی، تعداد افراد از جنسیت‌های متفاوت و … مشابه گروه مورد باشد. در واقع افراد گروه شاهد باید فاقد بیماری مورد نظر باشند و تمامی معیارهای گروه مورد به جز موارد مرتبط با بیماری را داشته باشند.
افراد گروه شاهد نیز بر حسب منبع به سه دسته تقسیم می‌شوند:
1) شاهدهای بیمارستانی: نکته‌ی مهمی که در رابطه با انتخاب شاهدهای بیمارستانی باید به آن توجه شود این است که بیمارانی به عنوان شاهد انتخاب شوند که بیماری آنها با عوامل خطر بیماری مورد مطالعه مرتبط نباشد.
2) شاهدهای جمعیتی: منبع دیگر جهت انتخاب افراد گروه شاهد برای یک مطالعه مورد-شاهدی، جامعه یا منطقه جعرافیایی است که موردها از آن انتخاب شده‌اند. شاهدهای جمعیتی معمولا نسبت به شاهدهای بیمارستانی، زمان و هزینه بیشتری نیاز دارند و نیز تمایل کمتری برای مشارکت در مطالعه دارند.
3) شاهدهای خاص: در بعضی شرایط از گروه‌های خاص مانند خویشاوندان، همسایگان و دوستان افراد گروه مورد به عنوان شاهد استفاده می‌شود.
نکته‌ی مهم: بهتر است منبع انتخاب موردها و شاهدها یکسان باشد با به نتایج دقیق‌تری دست یابیم.
جمع‌آوری داده‌ها در مطالعات مورد شاهدی
مسئله‌ی مهمی که باید در جمع‌آوری داده‌های مواجهه‌ها در گروه‌های شاهد و مورد رعایت شود این است که داده‌های هر دو گروه با روش یکسان و دقت و صحت مشابه جمع‌آوری شود.
به بررسی یک مثال ساده بپردازیم:
فرض کنید می‌خواهیم ارتباط بین استعمال سیگار و سرطان ریه را بررسی کنیم. در این حالت افراد مبتلا به سرطان ریه در گروه مورد قرار میگیرند و افراد سالم از نظر مبتلا بودن به این بیماری در گروه شاهد قرار میگیرند (با لحاظ کردن سایر شرایط). سپس افراد هر دو گروه مورد و شاهد نیز از نظر عامل خطر به دو دسته‌ی مصرف‌کننده سیگار و بدون مصرف سیگار تقسیم می‌شوند. در مرحله بعد جمع‌آوری داده‌ها با استانداردهای لازم صورت می‌پذیرد و در نهایت با تجزیه و تحلیل داده‌ها می‌توانیم نتیجه‌گیری کنیم که آیا بین استعمال سیگار و سرطان ریه ارتباطی وجود دارد یا خیر؟
گایدلاین نگارش مطالعات مورد-شاهدی
برای گزارش‌دهی مطالعات مشاهده‌ای نظیر مطالعه مورد-شاهدی از گایدلاین بین‌المللیStrengthening the Reporting of Observational studies in Epidemiology یا به طور خلاصه STROBE استفاده می‌شود. رعایت موارد ذکرشده در چک‌لیست این گایدلاین میتواند به افزایش کیفیت مقاله و پذیرش آن در ژورنال‌های معتبر بیانجامد.
مزایای مطالعات مورد-شاهدی
با این نوع مطالعات می‌توان بیماری‌های نادر و دارای دوره کمون طولانی و همچنین مواجهه‌های چندگانه را همزمان بررسی کرد. این مطالعات در مقایسه با سایر مطالعات تحلیلی کم‌هزینه‌تر می‌باشند و در مدت زمان کوتاه‌تری قابل اجرا هستند.
مهمترین نقطه ضعف مطالعات مورد-شاهدی
از آنجا که مطالعه مورد-شاهدی مطالعه‌ای گذشته‌نگر است، امکان بروز سوگیری‌هایی در آن وجود دارد. سوگیری مشهوری که در این مطالعه وجود دارد سوگیری به خاطر آوردن (Recall bias) است. در حین جمع‌آوری اطلاعات از افراد ممکن است شخص در به خاطر آوردن موارد اشتباه نماید و یا موارد لازم را فراموش کرده باشد؛ به همین دلیل ممکن است داده‌های بدست‌آمده از صحت لازم برخودار نباشند. سوگیری دیگری که در این مطالعات وجود دارد سوگیری در انتخاب افراد است (Selection bias) که دلالت بر انتخاب نامناسب افراد برای گروه کنترل یا گروه کیس دارد. نوع دیگر این سوگیری میتواند در جمع‌آوری اطلاعات (Information bias) توسط پرسشگر به وقوع بپیوندد. بطور کلی مطالعه مورد-شاهدی همچون سایر مطالعات مشاهده‌ای و گذشته‌نگر دارای سوگیری‌هایی بوده که می‌توان با در نظر گرفتن راه حل‌های کاهش آنان به صحت داده‌های جمع‌آوری‌شده افزود.
با وجود برخی نقاط ضعف در مطالعات مورد-شاهدی، این مطالعات جزو مهمترین نوع پروژه‌های تحقیقاتی است که در جمع‌آوری شواهد اولیه نقش بسزایی دارد. همچنین به دلیل سهولت اجرایی، این نوع مطالعه میتواند انتخاب خوبی برای دانشجویان علاقه‌مند به پژوهش باشد.
موارد اخلاقی که باید در مطالعات مورد-شاهدی رعایت شود:
- مطالعه نباید برای افراد شرکت‌کننده ضرری به همراه داشته باشد.
- افراد شرکت‌کننده در مطالعه باید بارضایت آگاهانه وارد مطالعه گردند؛ یعنی برای آنان جزئیات مطالعه با سود و زیان آن توضیح داده شود و سپس رضایت شفاهی و کتبی از افراد اخذ گردد.
- عدم شرکت در مطالعه نباید موجب هیچ نوع آسیب و یا اختلال در دریافت خدمات توسط افراد گردد.
- تمام اطلاعات بیماران که در مطالعه جمع‌آوری می‌گردد باید به صورتمحرمانه بماند و فقط در راستای اهداف پژوهشی استفاده شود.
- در حین مطالعه هرگاه فردی از ادامه شرکت در مطالعه منصرف شود باید بدون هیچگونه مشکلی شرایط خروج شخص از مطالعه فراهم شود.
سخن پایانی
همانطور که گفتیم مطالعات مورد شاهدی یکی از مطالعات تحلیلی و زیر مجموعه‌ی مطالعات مشاهده‌ای هستند. این مطالعات در خط اول مطالعات بعد از مطالعات مقطعی قرار میگیرند و به دنبال روابط علت و معلولی میگردند. از آنجایی که روابط علت و معلولی در این مطالعات به شکل ضعیفی قابل تعیین است، مطالعات مورد شاهدی را بیشتر زمینه‌ساز مطالعات پیشرفته‌تری مانند مطالعات کوهورت و مداخله‌ای میدانند.
