یکی از سؤالاتی که می‌تواند ذهن هر دانشجویی را درگیر کند این است که اصلاً پژوهش چیست؟ کارهایی که ما انجام می‌دهیم باید چه ویژگی‌هایی داشته باشند تا پژوهش محسوب شوند؟ آیا پژوهش صرفاً مطالعه در کتابخانه و آزمایشگاه است یا شیوه‌های دیگری هم دارد؟ در این مقاله سعی میکنیم در مورد این مطلب که پژوهش چیست صحبت کنیم و شمارا با ویژگی‌های پژوهش آشنا کنیم.
تعریف پژوهش
شاید در تعاریف کتاب‌ها یا سایت‌های دیگر دیده باشید که نوشته‌اند: “به انجام یک سری آزمایشات و آزمون‌ها به‌صورت آگاهانه که در راستای ایجاد نظریات جدید یا پیدا کردن راه‌حل‌هایی برای مشکلات موجود انجام میشود پژوهش میگویند” یا “پژوهش یک‌روند هوشمندانه، هوشیارانه، خلاقانه و سامان مند برای یافت، بازگویی و بازنگری پدیده‌ها، رخدادها، رفتارها و انگاشته‌ها است”.
این تعاریف بر اساس زمینه مطالعه نویسندگان و محققان متفاوت است، مثلاً در تعریف اول کلماتی مانند آزمایش و آزمون به چشم می‌خورد که ذهن را بیشتر به سمت علوم تجربی می‌برد و در تعریف دوم که کلماتی مانند بازگویی، رفتار و انگاشته‌ها به چشم می‌خورد بیشتر زمینه علوم انسانی دارد.
اما ما میخواهیم یک تعریف ساده‌تر و کاربردی‌تر را به شما ارائه کنیم، تعاریف بالا با وجود جامع بودن ممکن است برای همه یک معنی نداشته باشند به همین خاطر از شما دعوت می‌کنم که ویدیوی زیر را که بخشی از آموزش جلسه اول دوره رایگان دموی پژوهش است را ببینید:
تعریف خودمانی از پژوهش
پس با توجه به این ویدیو فهمیدیم که؛ پژوهش یعنی گشتن دنبال اینکه یک سؤال یا مشکل چطور به وجود آمده یا گشتن دنبال جواب یک سؤال؛ اما با رعایت یک سری قواعد و قوانین و از روش‌های خاص که به آن روش تحقیق میگوییم.
انوع دسته بندی پژوهش
برای پژوهش دسته‌بندی‌های متفاوتی وجود دارد، مثلادسته‌بندی بر اساس نتایج که می‌توانند کمی، کیفی یا ترکیبی از هردو (آمیخته) باشند، دسته‌بندی ازنظر روش اجرا که می‌توانند مشاهده‌ای یا مداخله‌ای باشند، همچنین دسته‌بندی بر اساس منابع مورداستفاده را داریم که تقسیم میشوند به دو دسته اولیه و ثانویه. با دسته‌بندی‌های مختلف پژوهشها در مبحث آموزش انواع مطالعات به‌صورت کامل آشنا خواهید شد، در اینجا به دسته‌بندی پژوهشها بر اساس هدف می‌پردازیم.
دسته بندی پژوهش بر اساس هدف
پژوهشها بر اساس هدف به دودسته پژوهشهای زمینه‌ای و کاربردی تقسیم می‌کنند. پژوهشهای زمینه‌ای پژوهش‌هایی هستند که هدفشان فراهم کردن زمینه برای انجام پژوهشهای کاربردی است و تأثیر آن‌ها مستقیماً در زندگی حال حاضر انسان‌ها مشخص نیست. پژوهشهای زمینه‌ای را گاها توسعه‌ای هم نام‌گذاری می‌کنند و نشانگر این است که این پژوهشها به دنبال توسعه علم و کشف زوایای جدید برای اضافه شدن به زندگی انسان هستند.
گفتیم که هدف از انجام پژوهشهای زمینه‌ای فراهم کردن شرایط برای انجام پژوهشهای کاربردی است. پژوهشهای کاربردی پژوهش‌هایی هستند که باهدف بهبود زندگی انسان انجام میشوند و نتایج آن‌ها مستقیماً در زندگی انسان‌ها کاربرد دارد. این پژوهشها به دنبال این هستند که مشکلات جوامع انسانی را شناسایی کنند و برای رفع آن‌ها راهکارهایی پیدا کنند. پژوهشهای کاربردی به دنبال پیدا کردن راهی برای بهتر کردن شرایط زندگی هستند، در حیطه علوم پزشکی میتوان پژوهش‌هایی را که به دنبال راه‌حلی برای بیماری‌ها، تولید داروهای جدید، تولید ابزارها و آزمایش اثربخشی آن‌ها هستند را به‌عنوان پژوهشهای کاربردی مثال زد.
نقطه شروع هر پژوهشی کجاست؟
تمام پژوهشها با یک سوال یا مشکل شروع میشوند. کار پژوهشگر این است که به صورت مداوم به دنبال پاسخ سوالات و راه حلی برای مشکلات موجود باشد. در تعریفی که در ابتدای این مقاله داشتیم به خوبی به هر دو نوع پژوهشها یعنی زمینه‌ای و کاربردی اشاره شده است. در آنجا که در مورد ایجاد نظریات جدید صحبت میشود هدف نویسنده اشاره به پژوهشهای زمینه و جایی که به پیدا کردن راه‌حل برای مشکلات صحبت میشود هدف اشاره به پژوهشهای کاربردی است. دیگر کلماتی که در این تعاریف اهمیت زیادی دارد “آگاهانه” و “هوشیارانه” هستند. از اینجا میتوان نتیجه گرفت که انجام یک فعالیت پژوهشی باید روندی کاملا هدفمند و مشخص شده داشته باشد. ما باید بدانیم که چه کاری را میخواهیم انجام بدهیم، چه هدفی را دنبال میکنیم، در راه رسیدن به این هدف و انجام کارمان چه ابزارها، وسایل و دانشی را نیاز داریم و باید استفاده کنیم و همینطور باید بدانیم که چطور باید این کار را انجام دهیم.
پژوهشگر کسی است که به دنبال دلیل تفاوت چیزی که هست با چیزی که باید باشد میگردد و سعی در رفع سوالات و مشکلات اساسی جامعه دارد، اما این تمام ماجرا نیست؛ فرد پژوهشگر از راه و روش خاصی برای رسیدن به پاسخ سوالاتش استفاده میکند و مسلط به روش تحقیق است.
پژوهشگر کیه؟
با توجه به مطالبی که ذکر شد احتمالا تا الان فهمیده‌اید که پژوهشگر بودن صرفا به معنای همکاری در یک طرح تحقیقاتی و نوشتن پروپوزال و مقاله نیست، بلکه پژوهشگر فردی است که همواره به دنبال خلأهای اطلاعاتی و شکافهای موجود در علم است، به عبارتی پژوهشگر کسی است که به دنبال دلیل تفاوت چیزی که هست با چیزی که باید باشد میگردد و سعی در رفع سوالات و مشکلات اساسی جامعه دارد، اما این تمام ماجرا نیست؛ فرد پژوهشگر از راه و روش خاصی برای رسیدن به پاسخ سوالاتش استفاده میکند و مسلط به روش تحقیق است. او میداند که برای رسیدن به پاسخ سوالات مختلف در جوامع مختلف باید به چه صورت عمل کند، آیا نیاز به تکمیل پرسشنامه هست یا باید با افراد مصاحبه کند؟ آیا فقط باید افراد بیمار را بررسی کند یا نیاز است در کنار افراد بیمار، افراد سالم را نیز پایش کند؟ اینها سوالاتی هستند که پژوهشگر در حین بررسی مشکلات و سوالات موجود برای رسیدن به راه حل و پاسخ از خود میپرسد و لازمه رسیدن به شیوه درست انجام پژوهش، تسلط بر مبحث انواع مطالعات و روش تحقیق است. همچنین پژوهشگر همواره باید از آخرین دستاوردهای علمی حیطه‌های مورد مطالعه خود مطلع باشد تا بتواند از آن اطلاعات برای بهتر کردن شرایط پژوهش خود و یا تغییر روند کار استفاده کند.
سخن پایانی
حالا که با مفاهیم پژوهش و پژوهشگر بیشتر آشنا شدید یک بار دیگر این تعریف را مرور میکنیم: “به انجام یک سری آزمایشات و آزمون‌ها به‌صورت آگاهانه که در راستای ایجاد نظریات جدید یا پیدا کردن راه‌حل‌هایی برای مشکلات موجود انجام میشود پژوهش میگویند”. آیا تغییری که در درکتان از مفهوم پژوهش اتفاق افتاده را حس کردید؟
در این مقاله سعی کردیم شمارا با مفهوم پژوهش در حد تعاریف اولیه و تقسیم‌بندی آن بر اساس هدف آشنا کنیم، اما حقیقت این است که صرفاً با تکیه‌بر این مطالب نمی‌توان دید درستی از پژوهش داشت و لازم است با محتواهایی مانند انواع مطالعات و روش تحقیق که معمولاً در مبحث پروپوزال نویسی آموزش داده میشود آشنا باشید. پیشنهاد ما این است که همین الان مقاله‌ی چگونه پژوهشگر موفقی شویم؟ را مطالعه کنید تا با ابزارهای موردنیاز برای شروع و انجام پژوهش به‌صورت اصولی آشنا شوید.
دیگر مقاله پیشنهادی از این نویسنده: راههای پیش روی دانشجویان در دانشگاه
