یکی از قسمت‌های اصلی پروپوزال؛ اهداف، سوالات و فرضیات است. سوالات و فرضیات بر اساس اهداف ویژه نوشته میشوند. بنابراین مجموع سوالات و فرضیات باید برابر با تعداد اهداف ویژه یا فرعی باشد. برای اهداف توصیفی باید سوال بنویسید و برای اهداف تحلیلی باید فرضیه طرح کنید. پیش از پرداختن به نحوه نوشتن فرضیه ابتدا باید بدانید فرضیه چیست و چرا باید در پروپوزال فرضیه بنویسید که در ادامه بیشتر راجع به آن توضیح داده خواهد شد.
فرضیه چیست؟
فرضیه حدس و گمان علمی و خردمندانه‌ای است که محقق در مورد روابط یک یا چند متغیر پژوهش خود دارد. این گمان‌ها، نشان‌دهنده‌ی نتایج مورد انتظار از پژوهش است. در واقع پژوهشگری که قصد دارد رابطه‌ی دو متغیر را در طرح خود مورد بررسی قرار دهد، قبل از شروع، نتایجی را که قرار است در مطالعه‌ی خود به صورت علمی به بررسی آن بپردازد، پیش‌بینی میکند. مثلا اگر هدف ویژه‌ی یک پژوهش، تعیین رابطه‌ی بین اعتیاد به گوشی همراه و کیفیت زندگی دانشجویان باشد، یعنی پژوهشگر قصد دارد این رابطه را بررسی کند و حدس‌هایی هم در مورد نتیجه این بررسی زده است. بنابراین این حدس را صورت فرضیه در پروپوزال خود به این صورت مینویسد: اعتیاد به گوشی همراه با کیفیت زندگی دانشجویان ارتباط معنی‌داری دارد یا اعتیاد به گوشی همراه بر کیفیت زندگی دانشجویان تأثیر منفی دارد.
همانطور که گفته شد قرار است فرضیات پژوهش، طی آن طرح مورد بررسی قرار بگیرند، بنابراین فرضیات هیچگاه قطعی و صد در صد درست نیستند. فرضیات قرار نیست اثبات یا ابطال شوند، بلکه در یک پژوهش این فرضیات تأیید یا رد میشوند. تفاوت اثبات و تأیید و همچنین ابطال و رد، در میزان قطعیت آنها است. یعنی اثبات و ابطال قطعیت بیشتری نسبت به تأیید و رد دارند. زیرا ممکن است در یک پژوهش یک فرضیه تأیید شود اما در پژوهشی مشابه در زمان، مکان یا جمعیت متفاوت، همان فرضیه رد شود. پس هیچ فرضیه‌ای صد در صدی نیست.
حتی گاهی ممکن است در یک پژوهش، نتایجی کاملا خلاف فرضیات به دست بیاید. در این حالت باید رد فرضیه را به عنوان نتیجه‌ی پژوهش پذیرفت. در واقع ارزش تأیید شدن یا رد شدن فرضیه، از نظر علمی یکسان است. بعضی اوقات برخی از پژوهشگران در این زمان، دست به ایجاد تغییر در داده‌ها و نتایج میزنند که این کار کاملا اشتباه است؛ زیرا همان قدر که تأیید یک فرضیه نتیجه‌ای مهم است، رد آن هم اهمیت دارد و باید صادقانه به مخاطب گزارش شود. پس تغییر داده‌ها برای تأیید شدن یک فرضیه کاری کاملا غیر اخلاقی است.
دلیل نوشتن فرضیه چیست؟
فرضیات باعث میشوند؛ اهداف پژوهش عملی‌تر، دقیقتر و جزئی‌تر مورد بررسی قرار بگیرند. فرضیه‌ها به پژوهش جهت میدهند و پژوهشگر را بر روی نتایج متمرکزتر میکنند. فرضيه به محقق مي‌گويد چه روشی را در پيش بگيرد و چه داده‌هايي را جمع‌آوري كند تا بتواند بهتر اهدافش را عملی کند. بنابراين مي‌تواند به مقدار زيادي از اتلاف وقت و تلاش محقق جلوگيري نماید. البته همانطور که گفته شد این نباید باعث شود محقق نگاه تعصبی و غرض‌ورزانه‌ای نسبت به فرضیات خود داشته باشد و مسیر پژوهش را فدای فرضیات کند. همچنین، فرضیات به مخاطب هم یک دید کلی در مورد ذهنیت محقق میدهد.
ویژگیهای یک فرضیه خوب
- فرضیه باید به صورت یک جمله خبری و در زمان حال نوشته شود.
- فرضیه باید ارتباط بین دو یا چند متغیر را پیش‌بینی کند.
- فرضیه فقط یک گمان نیست و باید براساس تئوری ها و دانش موجود بوده و از نظر علمی قابل توجیه باشد. در واقع باید در ارتباط و هماهنگ با یک نظریه علمی باشد.
- فرضیه باید قابل آزمایش باشد؛ یعنی بتوان با روش‌های تحقیق و ابزارهای علمی موجود آن را تأیید یا رد کرد. یعنی متغیرهایی که قرار است ارتباط آنها باهم مورد بررسی قرار گیرد باید قابل اندازه‌گیری و آزمودن باشند. مثلا اگر قرار است ارتباط بین اعتیاد به گوشی همراه و کیفیت زندگی دانشجویان بررسی شود باید پرسشنامه‌ای برای بررسی میزان اعتیاد به گوشی همراه و کیفیت زندگی وجود داشته باشد، تا بعد بتوان از نتایج حاصل از پر کردن این پرسشنامه‌ها، فرضیه را تأیید یا رد کرد.
- فرضیه نباید طولانی و پیچیده باشد.
- فرضیه باید روشن و بدون ابهام نوشته شود.
چطور فرضیه بنویسیم؟
برای نوشتن فرضیه، ابتدا لیست اهداف ویژه پژوهش را مقابل خود قرار دهید. از بین این اهداف باید برای آنهایی که در مورد کشف ارتباط بین متغیرها است، فرضیه بنویسید. برای نوشتن فرضیات، حتما به ویژگیهای یک فرضیه خوب توجه کنید.
مثال
هدف اصلی:
- بررسی مقایسه‌ای کیفیت زندگی دانشجویان ساکن خوابگاه و دانشجویان غیر خوابگاهی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی تهران در سال 1402
اهداف ویژه:
- تعیین مشخصات دموگرافیک دانشجویان ساکن خوابگاه
- تعیین مشخصات دموگرافیک دانشجویان غیر خوابگاهی
- تعیین کیفیت زندگی دانشجویان ساکن خوابگاه
- تعیین کیفیت زندگی دانشجویان غیر خوابگاهی
- تعیین ارتباط بین مشخصات دموگرافیک و کیفیت زندگی دانشجویان ساکن خوابگاه
- تعیین ارتباط بین مشخصات دموگرافیک و کیفیت زندگی دانشجویان غیر خوابگاهی
- مقایسه کیفیت زندگی دانشجویان ساکن خوابگاه و دانشجویان غیر خوابگاهی
در این مثال برای اهداف شماره‌ی یک تا پنج باید سوال و برای اهداف پنج، شش و هفت باید به صورت زیر فرضیه نوشته شود:
- بین مشخصات دموگرافیک و کیفیت زندگی دانشجویان ساکن خوابگاه ارتباط وجود دارد.
- بین مشخصات دموگرافیک و کیفیت زندگی دانشجویان غیر خوابگاهی ارتباط وجود دارد.
- کیفیت زندگی دانشجویان ساکن خوابگاه و کیفیت زندگی دانشجویان غیر خوابگاهی باهم متفاوت است.
یا کیفیت زندگی دانشجویان ساکن خوابگاه از کیفیت زندگی دانشجویان غیر خوابگاهی پایینتر است.
ویژگیهای یک فرضیه خوب
- فرضیه باید به صورت یک جمله خبری و در زمان حال نوشته شود.
- فرضیه باید ارتباط بین دو یا چند متغیر را پیش‌بینی کند.
- فرضیه فقط یک گمان نیست و باید براساس تئوری ها و دانش موجود بوده و از نظر علمی قابل توجیه باشد. در واقع باید در ارتباط و هماهنگ با یک نظریه علمی باشد.
- فرضیه باید قابل آزمایش باشد؛ یعنی بتوان با روش‌های تحقیق و ابزارهای علمی موجود آن را تأیید یا رد کرد. یعنی متغیرهایی که قرار است ارتباط آنها باهم مورد بررسی قرار گیرد باید قابل اندازه‌گیری و آزمودن باشند. مثلا اگر قرار است ارتباط بین اعتیاد به گوشی همراه و کیفیت زندگی دانشجویان بررسی شود باید پرسشنامه‌ای برای بررسی میزان اعتیاد به گوشی همراه و کیفیت زندگی وجود داشته باشد، تا بعد بتوان از نتایج حاصل از پر کردن این پرسشنامه‌ها، فرضیه را تأیید یا رد کرد.
- فرضیه نباید طولانی و پیچیده باشد.
- فرضیه باید روشن و بدون ابهام نوشته شود.
انواع فرضیه چیست؟
فرضیه انواعی دارد. در مثال بالا، فرضیه سوم به دو صورت قابل نوشتن بود. به صورت کلی فرضیه به دو نوع فرضیه تحقیق و فرضیه آماری تقسیم میشود. که هر کدام از این‌ها هم انواعی دارند.
الف) فرضیه تحقیق: فرضيه‌ای است كه به بیان رابطه بين متغيرها ميپردازد و انتظارات پژوهشگر را نشان ميدهد. استفاده از هر نوع بستگی به هدف و دیدگاه پژوهشگر و وجود شواهد علمی قبلی دارد. که به دو دسته تقسيم ميشوند:
فرضیه جهت‌دار یا فرضیه یک دامنه (directional hypothesis):
فرضیه‌ای است که جهت تأثیر متغیرها بر هم و ارتباط آنها را مشخص میکند. این فرضیه زمانی استفاده میشود که پژوهشگر دلایل مشخصی برای پیش‌بینی جهت ارتباط متغیر مستقل بر متغیر وابسته دارد. فرضیه جهت دار معمولا با استفاده از کلماتی مثل بیشتر، کمتر، مثبت، منفی، بالاتر، پایینتر و… نوشته میشود. مثلا اعتیاد به گوشی همراه اثرات منفی بر کیفیت زندگی دانشجویان دارد یا مصرف الکل باعث افزایش ریسک بروز بیماری‌های کبدی میشود.
فرضیه بدون جهت یا فرضیه دو دامنه (nondirectional hypothesis):
فرضيه‌اي كه جهت تأثیر يا رابطه متغيرها را مشخص نميكند. معمولاٌ درعلوم رفتاري از فرضيه بدون جهت بيشتر استفاده ميشود. مثال: مثلا رضایت شغلی کادر پزشکی با سلامت روان آنها ارتباط دارد یا مصرف سیگار با ریسک بروز بیماری‌های قلبی ارتباط معنی‌داری دارد.
البته نوع دیگری هم هست که کمی پیچیده‌تر به بیان ارتباط بین متغیرها میپردازد، که به آن فرضیه مرکب یا پیچیده میگویند. مثلا مصرف سیگار ابتدا باعث چاقی و سپس باعث لاغری میشود.
ب) فرضیه آماری: فرضیه‌ای است که با استفاده از نمادهاي آماري و به صورت پارامتر تعریف ميشود. دو فرضیه در این نوع قرار دارند که با رد یکی از این فرضیه‌ها، دیگری پذیرفته میشود.
فرضیه صفر (H0) (null hypothesis):
فرضیه‌ای که در آزمون‌های آماری مورد آزمون قرار میگیرد فرضیه صفر است. فرضیه صفر ادعا میکند بین متغیرهای مورد مطالعه ارتباط وجود ندارد. در واقع آن چیزی است که محقق میخواهد با رد آن، فرضیه‌ی پیشنهادی خود را به تأیید برساند.
فرضیه خلاف (H1) (alternative hypotesis):
فرضیه خلاف، همان فرضیه پژوهشی است که می تواند جهت‌دار و یا بدون جهت باشد. این فرضیه حاکی از وجود رابطه بین متغیرها میباشد.
ویژگیهای یک فرضیه خوب
- فرضیه باید به صورت یک جمله خبری و در زمان حال نوشته شود.
- فرضیه باید ارتباط بین دو یا چند متغیر را پیش‌بینی کند.
- فرضیه فقط یک گمان نیست و باید براساس تئوری ها و دانش موجود بوده و از نظر علمی قابل توجیه باشد. در واقع باید در ارتباط و هماهنگ با یک نظریه علمی باشد.
- فرضیه باید قابل آزمایش باشد؛ یعنی بتوان با روش‌های تحقیق و ابزارهای علمی موجود آن را تأیید یا رد کرد. یعنی متغیرهایی که قرار است ارتباط آنها باهم مورد بررسی قرار گیرد باید قابل اندازه‌گیری و آزمودن باشند. مثلا اگر قرار است ارتباط بین اعتیاد به گوشی همراه و کیفیت زندگی دانشجویان بررسی شود باید پرسشنامه‌ای برای بررسی میزان اعتیاد به گوشی همراه و کیفیت زندگی وجود داشته باشد، تا بعد بتوان از نتایج حاصل از پر کردن این پرسشنامه‌ها، فرضیه را تأیید یا رد کرد.
- فرضیه نباید طولانی و پیچیده باشد.
- فرضیه باید روشن و بدون ابهام نوشته شود.
سخن پایانی
در این مقاله سعی کردیم به شما بگوییم که فرضیه چیست، انواع فرضیه کدامند، ویژگیهای فرضیه خوب چیست و…، نهایتا باید بدانید که فرضیه، قسمتی از پروپوزال است که نگرش و هدف محقق را جزئی‌تر و دقیقتر بازگو میکند. محقق با نوشتن فرضیه به نوعی نتایج پژوهش خود را پیش‌بینی میکند. البته همانطور که گفته شد این پیش‌بینی نباید باعث شود که محقق در بیان نتایج غرض‌ورزی کند یا از گزارش نتیجه واقعی خودداری کند. فرضیه میتواند تأیید یا رد شود و رد یک فرضیه چیزی از ارزش‌های پژوهش انجام‌شده کم نمیکند. برای اهداف ویژه که به صورت تحلیلی هستند و ارتباط بین متغیرها را مشخص میکنند باید فرضیه به صورت یک جمله‌ی خبری نوشته شود.
