هر پژوهشگر برای جمع‌آوری اطلاعات مورد نظر خود، نیازمند به یک جامعه‌ی مورد پژوهش میباشد. گاهی برای یک پژوهش تمامی افراد یک جامعه مورد بررسی قرار میگیرند که به آن سرشماری میگویند. اما گاهی دسترسی به همه‌ی افراد جامعه امکانپذیر نیست یا تعداد افراد نامتناهی است، در این شرایط که نمی‌توان تمامی افراد جامعه را مورد بررسی قرار داد، باید نمونه‌گیری انجام شود. نمونه‌گیری به معنای انتخاب تعدادی از افراد یک جامعه میباشد. این انتخاب دارای اصول و قواعدی است که باعث اعتبار بیشتر نتایج یک پژوهش میشوند. بنابراین اطلاع از انواع روشهای نمونه‌گیری مهم و ضروری است.
نمونه گیری چیست؟
نمونه‌گیری یعنی این که بخش کوچکی از جامعه، از نظر ویژگی مورد نظر بررسی شده و نتایج آن به کل جامعه تعمیم داده شود. احتمالا ضرب المثل «مشت نمونه خروار است» را شنیده‌اید که مصداق بارز نمونه‌گیری است. نمونه‌ها دسته‌ای از افراد جامعه هستند که در مطالعه شرکت میکنند و باعث میشوند پژوهشگر به اطلاعات مورد نیازش دست پیدا کند. برای این که نتایج به دست آمده از پژوهش قابل اطمینان باشد، باید در انتخاب روش مناسب نمونه‌گیری دقت شود؛ به صورتی که نمونه‌ها تا جای امکان، نماینده‌ی کل جامعه باشند. البته این همیشه امکانپذیر نیست و تنها در صورت استفاده از برخی روشها میتوان ادعا کرد که نتایج مطالعه قابل تعمیم به کل جامعه است.
فواید نمونه گیری
- جمع‌آوری اطلاعات در زمان کمتر و با سرعت بیشتر
- به صرفه بودن نمونه‌گیری در مقایسه با سرشماری از نظر هزینه و نیروی انسانی
- ممکن نبودن بررسی همه‌ی افراد جامعه در بسیاری از موارد
- کاهش احتمال بروز خطا و در نتیجه صحت بیشتر نتایج
البته این فواید زمانی معنی دارند که اصول مربوط به نمونه‌گیری کاملا رعایت و اجرا شوند. اصل اول این است که نمونه‌ی انتخاب شده معرف و نماینده‌ی کل جامعه بوده و قابلیت تعمیم به آن را داشته باشد و دوم این که حجم نمونه‌ی تعیین‌شده متناسب با جامعه، اهداف، ویژگی مورد بررسی و… باشد.
روشهای نمونه گیری
نمونه‌گیری روشهای مختلفی دارد که پژوهشگر باتوجه به نوع مطالعه، عنوان، اهداف، فرضیات، قابلیت تعمیم پژوهش خود و… آنها را به کار میگیرد. در یک تقسیم‌بندی کلی، این روشها به دو دسته‌ی تصادفی و غیر تصادفی تقسیم میشوند. در نمونه‌گیری تصادفی، همه‌ی افراد جامعه برای انتخاب شدن و ورود به مطالعه شانس یکسانی دارند و نتایجی که از مطالعه حاصل میشود قابل تعمیم به کل جامعه است. درحالی که در روش نمونه‌گیری غیر تصادفی، شانس افراد برای ورود به مطالعه باهم برابر نیست و انتخاب افراد، بر اساس سهولت دسترسی به آنها است. بنابراین امکان تعمیم نتایج در روش نمونه‌گیری غیر تصادفی وجود ندارد؛ هرچند با استفاده از این روشها میتوان به اطلاعات خوبی درمورد جامعه دست یافت. این دو دسته، خود شامل روشهای مختلفی هستند که در ادامه به مهمترین و رایج‌ترین آنها اشاره خواهد شد.
انواع روشهای نمونه گیری تصادفی
- نمونه‌گیری تصادفی ساده (Simple Random Sample)
- نمونه‌گیری سیستماتیک (Systematic Sampling)
- نمونه‌گیری طبقه‌ای (Stratified Sampling)
- نمونه‌گیری خوشه‌ای (Cluster Sampling)
- نمونه‌گیری چند مرحله‌ای (Multi-stage sampling)
نمونه گیری تصادفی ساده
همانطور که از نام آن مشخص است، ساده‌ترین روش نمونه‌گیری تصادفی است. در این روش هر یک از اعضای جامعه برای انتخاب شدن به عنوان نمونه، شانس مساوی دارند. در این روش، ابتدا باید لیستی از افراد جامعه فراهم شود. از معایب این روش نسبت به روشهای تصادفی دیگر میتوان به زمانبر بودن و احتمال تورش بالا در جوامع با پراکندگی زیاد اشاره کرد. نمونه گیری تصادفی ساده به سه شیوه قابل انجام میباشد:
نمونه گیری تصادفی ساده با استفاده از قرعه كشي
در این نوع نمونه‌گیری به هر یک از اعضای جامعه یک شماره یا کد داده میشود. سپس شماره‌ها در ظرف قرعه‌کشی قرار میگیرند. در نهایت از بین آنها، شماره‌ها انتخاب و ثبت شده و به ظرف بازگردانده میشوند (جایگذاری). علت بازگردادن شماره‌ها به ظرف، این است که احتمال انتخاب تمامی افراد باهم یکسان باشد. مثلا اگر 10 شماره وجود داشته باشد، احتمال انتخاب همه‌ی افراد باید مساوی با 10/1 باشد. در صورتی که اگر انتخاب بدون جایگذاری صورت بگیرد، این احتمال به ترتیب میشود: 10/1، 9/1، 8/1 و… . شماره‌های تکراری که از ظرف خارج میشوند پوچ در نظر گرفته شده و دوباره به جای آنها قرعه‌کشی انجام میشود. قرعه‌کشی تا رسیدن به تعداد مورد نیاز ادامه مییابد.
نمونه گیری تصادفی ساده با استفاده از جدول اعداد تصادفي
این جدول مجموعه‌ای از اعداد میباشد که بدون نظم یا الگویی مشخص و به صورت کاملا تصادفی طراحی شده است. پژوهشگر براى انتخاب افراد نمونه از جدول، بطور تصادفی از يک نقطه‌ی جدول در جهت افقی يا عمودی شروع مى‌کند. انتخاب نقطه مى‌تواند با بستن چشم و گذاشتن انگشت يا نوک قلم روى جدول انجام شود. بعد با توجه به نوع رقم کدها (يک رقمي، دو رقمي، سه رقمى و …) بايد به صورت افقی یا عمودی دنباله‌ی اعداد انتخاب شوند.
نمونه گیری تصادفی ساده با استفاده از سایتها و نرم افزارهای رایانه‌ای
امروزه استفاده از از جدول اعداد تصادفی اصلا پیشنهاد نمیشود، چون سایتها و نرم‌افزارهایی در دسترس هستند که با وارد کرد حجم نمونه و تعداد افراد جامعه، میتوان خیلی ساده‌تر به اعداد تصادفی مورد نیاز رسید. البته اینجا هم باید کدگذاری برای افراد صورت بگیرد.
نمونه گیری سیستماتیک یا منظم
اگر افراد جامعه در لیستی براساس یک ویژگی مرتب شده باشند، میتوان نمونه‌گیری سیستماتیک را به کار برد. این روش مشابه نمونه‌گیری تصادفی ساده میباشد و به لیستی از افراد جامعه نیز نیاز دارد؛ اما از لحاظ اجرا نسبت به نمونه‌گیری تصادفی ساده، تا حدودی آسان‌تر است، سرعت بیشتری دارد و پراکندگی را بهتر در نظر میگیرد.
در این روش، ابتدا به هر یک از افراد جامعه یک شماره از 1 تا N اختصاص داده میشود. سپس با استفاده از یک عدد تصادفی و همچنین مقداری به عنوان فاصله (k) ، انتخاب اعضا انجام میگیرد. به این صورت که برای انتخاب نمونه‌ی مورد نیاز ((n از کل جامعه (N)، ابتدا فاصله‌ی نمونه‌گیری (k) با استفاده از فرمول زیر محاسبه میشود.
k=N/n
سپس از بین اعداد 1 تا 9 ،یک عدد به طور تصادفی انتخاب شده و اعداد بعدی با فاصله‌ی k از عدد مذکور انتخاب میشوند. مثلا اگر قرار است 100 نفر از یک جامعه‌ی 1000 نفری انتخاب شوند، k میشود: k=1000/100=10. اگر فرض کنیم عدد تصادفی انتخاب شده، عدد 5 باشد، اعداد بعدی میشوند 15، 25، 35، 45 و…
نمونه گیری طبقه‌ای
در نمونه گیری طبقه‌ای ابتدا جامعه به طبقات مختلف با تفاوتهای زیاد تقسیم میشود؛ درحالی که در هر طبقه، افراد از نظر ویژگی مورد نظر همگن و شبیه به هم هستند. سپس از هر یک از این طبقات نمونه‌گیری به روش ساده یا سیستماتیک انجام میشود.
زمانی از این روش استفاده میشود که رعایت نسبتها درمورد یک یا چند متغیر برای پژوهشگر اهمیت دارد. باید بدانید که تعداد نمونه‌ی انتخابی از هر طبقه متناسب با تعداد افراد آن طبقه است. مثلا فرض کنید در یک دانشگاه، 300 نفر دانشجوی پزشکی، 500 نفر دانشجوی پرستاری و 200 نفر دانشجوی علوم آزمایشگاهی وجود دارد و پژوهشگری میخواهد بر روی 100 نفر از آنها پژوهشی انجام دهد. در این حالت او میتواند آنها را با توجه به رشته‌هایشان طبقه‌بندی کند. سپس با روش نمونه‌گیری تصادفی از گروه پزشکی 30 نفر، از گروه پرستاری 50 نفر و از گروه علوم آزمایشگاهی 20 نفر انتخاب نماید. خوب است بدانید طبقه‌بندی بر حسب سن و جنسیت، رایج‌ترین طبقه‌بندیها میباشند.
نمونه گیری خوشه‌ای
در نمونه گیری خوشه‌ای، جامعه به چند خوشه تقسیم میشود. به صورتی که تفاوت بین خوشه‌ها بسیار کم و تفاوت افراد درون هر خوشه زیاد میباشد. در این روش ابتدا از بین خوشه‌ها، یک تا چند خوشه به طور تصادفی ساده انتخاب میشوند؛ سپس همه‌ی افراد آن خوشه مورد بررسی قرار میگیرند. از مزیت‌های این روش میتوان به ارزان بودن و قابلیت استفاده‌ی آن در زمانی که به اطلاعات کاملی از جامعه دسترسی نداریم اشاره کرد.
برای مثال اگر 1000 دانشجوی گفته شده، همگی دانشجوی پزشکی از دانشگاه‌های علوم پزشکی مختلف باشند، میتوان یک یا چند دانشگاه را به طور تصادفی انتخاب نمود. سپس دانشجویان دانشگاه یا دانشگاه‌های انتخاب‌شده را مورد بررسی قرار داد.
در تصویر فوق، تفاوت نمونه‌گیری خوشه‌ای و طبقه‌ای را ملاحظه میکنید. تصویر سمت چپ، نمونه‌گیری طبقه‌ای و تصویر راست، نمونه‌گیری خوشه‌ای را نشان میدهد.
نمونه گیری چند مرحله‌ای
نمونه گیری چند مرحله‌ای زمانی استفاده میشود که باید کل جامعه پوشش داده شود. در نمونه‌گیری خوشه‌ای مثلا از بین 10 دانشگاه، 3 دانشگاه به طور تصادفی انتخاب و دانشجویان آن مورد بررسی قرار میگیرند، درحالی که ممکن است در دانشجویان 7 دانشگاه دیگر تفاوتهایی از نظر ویژگی مورد نظر وجود داشته باشد که نتایج پژوهش را زیر سوال ببرد. اما در روش چند مرحله‌ای از هیچ بخشی چشم‌پوشی نمیشود.
مثال: در مطالعه‌ای با عنوان «تعیین میانگین معدل دانش‌آموزان کلاس ششم مدارس شهر تهران» میتوان یک نمونه‌گیری چند مرحله‌ای را طراحی و اجرا کرد. بدین صورت که پژوهشگر ابتدا شهر تهران را بر اساس منطقه‌بندی شهرداری تقسیم نماید (نمونه‌گیری طبقه‌ای) و از هر منطقه مدارس را به صورت نواحی در نظر بگیرد (نمونه‌گیری خوشه‌ای). سپس از هر ناحیه به صورت تصادفی تعدادی مدرسه را به نسبت انتخاب کند (نمونه‌گیری تصادفی ساده). در مدارس انتخاب‌شده نیز مجددا میتوان هر کلاس را یک خوشه در نظر گرفت و باز به روش تصادفی ساده برخی خوشه‌ها را انتخاب کرد (نمونه گیری خوشه‌ای). سپس به روش تصادفی سیستماتیک یا ساده نمونه‌های نهایی انتخاب شوند.
انواع روشهای نمونه گیری غیر تصادفی
در مقابل روشهای نمونه گیری تصادفی، روشهای نمونه گیری غیر تصادفی وجود دارند که دیگر در آنها احتمال انتخاب هریک از اعضای جامعه باهم برابر نیست، همانطور که قبلا اشاره شد در این روشها به صورت معمول قابلیت تعمیم پژوهش به کل جامعه وجود ندارد. به دلیل کم کاربرد بودن این روشها در اینجا به توضیح دومورد از روشهای نمونه گیری غیرتصادفی اکتفا میکنیم.
- نمونه‌گیری در دسترس (Convenience Sampling)
- نمونه‌گیری گلوله‌برفی (Snowball Sampling)
- و…
نمونه گیری در دسترس
در این نوع نمونه‌گیری از تمامی افراد جامعه که معیارهای ورود را دارند و در دسترس هستند میتوان به عنوان نمونه استفاده کرد. این روش بسیار ساده، ارزان و سریع میباشد. اما به هیچ‌وجه نشان‌دهنده‌ی جامعه‌ی واقعی نیست. زمانی از این روش استفاده میشود که تعداد کیس‌های مورد نظر و به تبع آن حق انتخاب پژوهشگر کم است. مثلا مطالعه‌ای را فرض کنید که قصد بررسی کیفیت زندگی افراد دیالیزی را دارد. در یک جامعه تعداد افراد دیالیزی کم میباشد و امکان انتخاب بین این افراد وجود ندارد یا بسیار زمانبر است. در این حالت هر بیمار دیالیزی که به مرکز دیالیز شهر مربوطه مراجعه کرد، مورد پژوهش قرار خواهد گرفت.
نمونه‌گیری گلوله‌برفی
در روش نمونه گیری گلوله برفی، ابتدا یک یا چند نمونه از کیس مورد نظر شناسایی شده و از آنها درخواست میشود که افراد مشابه خود را به پژوهشگر معرفی نمایند. درواقع در این روش از طریق هر نمونه، امکان دسترسی به نمونه‌های بیشتری به‌وجود میآید. این روند تا رسیدن به حجم مورد نظر ادامه مییابد. مثلا برای مطالعه بر روی افرادی که به ماده‌ی خاصی اعتیاد دارند، میتوان با پیدا کردن چند نفر، از آنها خواست تا دوستان یا آشنایان خود را معرفی کنند.
سخن پایانی
همانطور که توضیح داده شد، روشهای مختلفی برای نمونه‌گیری وجود دارد که پژوهشگران با توجه به پژوهش خود میتوانند از آنها استفاده کنند. انتخاب جامعه‌ی مناسب برای پژوهش، گام مهمی در دستیابی به نتایج مفید و قابل اطمینان است؛ بنابراین باید دقت فراوانی در انتخاب این روشها صورت بگیرد. انتخاب یک روش مناسب، در گرو داشتن دانش و تجربه‌ی کافی در زمینه‌ی انواع روشها و کاربرد آنها در پژوهش‌های مختلف و محاسبات آماری است. به خاطر داشته باشید، حتما قبل از اجرای روش، با مشاور آماریتان مشورت نمایید. اگر میخواهید روش تحقیق و انواع روشهای نمونه گیری را به خوبی یاد بگیرید، پیشنهاد ما به شما شرکت در دوره آموزش پروپوزال نویسی ژیوارآموزان است.
