امروزه حجم بسیار زیادی از اخبار، اطلاعات و پیشنهادات مختلف در حال گردش است و در کوچه و خیابان، شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌هایی همچون تلوزیون و روزنامه‌ها دست به دست میشوند. بسیاری از این اطلاعات و اخبار بنا به دلایلی از واقعیت دور هستند و با ارائهی استدلال‌های نادرست و فریبنده سعی در شکل دادن به باورهای ما، آن گونه که خودشان میخواهند دارند. اغلب اطلاعات و اخباری که روزانه دست به دست میشوند شایعه یا شبه علم و غیر واقعی هستند. اما در این میان طبیعتا اخبار و اطلاعات درست و واقعی هم وجود دارد. بنابراین لازم است این توانایی را در خود پرورش دهیم که بتوانیم اخبار و استدلال‌های درست و منطقی‌تر را از سایرین تمییز دهیم و از میان انبوه اطلاعاتی که از درستی یا نادرستی آن با خبر نیستیم، درست‌ترین آنها را تشخیص دهیم. علاوه بر این، در طول روز با مسائل مختلفی رو به رو می‌شویم که مجبوریم از بین دو یا چند راه یا گزینه‌ی مختلف، یکی از آنها را برگزینیم. برای این منظور باید مهارت تفکر نقادانه را در خود پرورش دهیم که در این مقاله به آن خواهیم پرداخت.
منظور از تفکر نقادانه چیست؟
تفکر نقادانه یا (Critical Thinking) یعنی توانایی تصمیم‌گیری و حل مشکلات بر مبنای استدلال و برهان منطقی و دوری جستن از احساسات در تصمیم‌گیری‌ها که نتیجه‌ی آن اتخاذ تصمیمات درست در زندگی و پذیرش اطلاعات صحیح است. تفکر نقادانه در واقع یک مهارت است که به ما کمک میکند در شرایط مختلف درست استدلال کنیم، با عدم قطعیت کنار آییم، به صورت خلاقانه و موشکافانه بیاندیشیم، در ادعاها و اظهار نظرها احتیاط کنیم و خودمان را برای مواجهه با اندیشه‌های جدید آماده کنیم؛ که نتیجه‌ی آن تصمیم گیری و تشخیص راه درست از نادرست میباشد. اساس نقادانه اندیشیدن این است که هر ادعا یا استدلالی را پیش از پذیرش یا رد آن با استفاده از معیارهای معینی محک بزنیم، تا بتوانیم درباره عقلانی بودن یا نبودن آن قضاوت کنیم.
بنابراین تفکر نقاد یعنی هر خبر یا پیشنهادی را بدون فکر و ارزیابی نپذیریم؛ بلکه به بررسی صحت، دقت و ارزش اطلاعات و دانسته‌های پیشنهادی یا درخواست‌هایی که از ما می‌شود بپردازیم و آنها را ارزیابی و بررسی کنیم که آیا این خبر درست است یا خیر؟ یا آیا این پیشنهاد برای من مناسب است یا نه؟
دوره کامل آموزش تفکر نقادانه
به یاد داشته باشیم که منظور از تفکر نقاد، صرفا انتقاد کردن نیست؛ زیرا معمولا هدف از انتقاد، عیب‌جویی است. اما در تفکر نقاد قرار نیست از چیزی یا کسی ایراد بگیریم؛ بلکه تفکر نقاد، نقد و بررسی همة جوانب، نقاط مثبت و منفی موضوع و مقایسة آنها با یکدیگر است.
در واقع اگر بخواهیم این موضوع را به زبان ساده‌تر بیان کنیم؛ تفکر نقادانه یعنی اینکه قبل از اتخاذ تصمیم یا پذیرش یک پیشنهاد، ابتدا شرایط را سبک و سنگین کنیم و جوانب مختلف آن را در نظر بگیریم و سپس با اطمینان بیشتری نتیجه‌گیری کنیم. داشتن تفکر نقاد یکی از عواملی است که باعث رشد و توسعه فردی شده و عملکرد بهتر را در زندگی به دنبال دارد. بنابراین یادگیری این مهارت میتواند کمک زیادی به فرد و نهایتا به جامعه بکند. این مهارت میتواند در منزل و با تربیت خانوده، در مدارس و دانشگاه و یا در رسانه به ما آموزش داده شود. اما معمولا هیچ کدام از این‌ها تلاش کافی و مناسبی برای آموزش این مسئله انجام نمی‌دهند و این ضعف همواره در افراد وجود داشته و دارد. نکته دیگری که وجود دارد این است که این مهارت فقط مختص افراد تحصیل کرده نیست؛ بلکه همه افراد در همه سطوح جامعه و مراحل مختلف زندگی به تفکر نقادانه نیاز دارند و میتوانند از آن بهره ببرند.
افرادی که تفکر نقادانه دارند دارای یک سری خصوصیاتی هستند که چند مورد از آنها را با هم مرور می‌کنیم:
- روحیه پرسشگری.
- روحیه‌ی انتقاد پذیری.
- قضاوت به دور از تعصب.
- دارای دید وسیع نسبت به مسائل.
- توجه به جوانب مثبت و منفی مسائل.
- قدرت تجزیه و تحلیل و استنتاج موضوعات مختلف.
- اظهار نظر درست و متفکرانه در جمع.
- قدرت تشخیص درست از نادرست و غیره.
علاوه بر این موارد، این افراد به‌سادگی فریب نمیخورند و همواره به عواقب کارها میاندیشیند و سپس دست به عمل میزنند. آیا شما هم میخواهید این ویژگی‌ها را داشته باشید؟
فرض کنید در یک شبکه اجتماعی با تبلیغی رو به رو شده‌اید یا یکی از دوستانتان پیشنهادی به شما ارائه داده است. یا تصور کنید خودتان شخصا دچار سردرگمی برای تصمیم گیری در موضوعی خاص شده‌اید. برای اینکه در این شرایط بهترین تصمیم را اتخاذ کنید، مراحل زیر را دنبال کنید:
مسئله یا پیشنهاد را به طور دقیق تعریف کنید.
در قدم اول باید مسئله را به طور روشن تعریف کنید که دقیقا باید با چه موضوعی سر و کار دارید و یک چشم‌انداز کلی از آن در ذهن خود داشته باشید. حتما این عبارت را شنیده‌اید که میگویند: « همیشه جواب سوال، در خود مسئله وجود دارد». بنابراین اگر مسئله را به روشنی بشناسید، میتوانید سریع‌تر به جواب برسید.
به طور دقیق فکر کنید، دچار احساسات و هیجان‌های شدید و کاذب نشوید و از قضاوت عجولانه و تعصب دوری کنید.
در شرایط مختلف تنها به احساسات درونی و همین طور عقاید گذشته‌ی خود متکی نباشید، بلکه از قدرت تفکر و انعطاف پذیری نیز برای پذیرش راه‌حلهای مناسب‌تر استفاده کنید.
از خود سوال بپرسید. سوال‌هایی با کلمات پرسشی «چرا؟، چگونه؟ چه زمانی؟ و….».
با طرح این پرسش‌ها به روشن‌تر شدن موضوع کمک میکنید و راحت‌تر میتوانید مسئله مورد نظر را پیش ببرید. به عنوان مثال چرا باید این پیشنهاد دوستم را بپذیرم؟ یا چگونه این کاری که به من پیشنهاد شده را انجام دهم؟ یا چه زمانی برای انجام کاری که به من محول شده مناسب‌تر است؟ و… .
گزینه‌ها و راه‌های موجود را بیابید.
مسائل مختلف، معمولاً راه حل‌های متفاوتی دارند و گزینه‌های مختلفی را پیش روی ما میگذارند؛ بنابراین باید تمام راه‌های موجود را بیابید تا بتوانید از بین آنها بهترین گزینه را انتخاب کنید. سعی کنید این گزینه‌ها و راه حل‌ها را روی یک کاغذ به طور دقیق بنویسید.
اطلاعات لازم برای ارزیابی گزینه‌های موجود را جمع آوری کنید.
اگر در پیدا کردن گزینه‌های موجود دچار مشکل شده‌اید میتوانید از منابع مختلفی همچون تجربه‌ی افراد آگاه، کتاب، اینترنت و غیره استفاده کنید. همچنین برای انتخاب بهترین گزینه از میان گزینه‌های موجود نیز میتوانید از منابعی که گفته شد استفاده کنید و اطلاعات کافی در مورد هر یک را بیابید و آنها را نیز جلوی هر گزینه یا راه حل یادداشت کنید.
با استفاده از اطلاعات بدست آمده به سوالات پاسخ دهید.
حال که اطلاعات جمع آوری شده است باید با استفاده از آنها به سوالاتی که در گام سوم مطرح کرده بودید پاسخ داده و نهایتا با بررسی گزینه‌های موجود و ارزیابی جوانب منفی و مثبت هر گزینه، گزینه‌ای را انتخاب کنید که کمترین آسیب و بیشترین مزایا را دارا باشد.
این شش مرحله که گفته شد بیشتر برای تقویت مهارت تفکر نقادانه قبل از گرفتن یک تصمیم یا تجزیه و تحلیل یک موضوع خاص بوده است. اما تفکر نقادانه در جاهای دیگر نیز کاربرد دارد. مانند اظهار نظر در یک جمع. افرادی که دارای تفکر نقاد هستند معمولا کمی قبل از اظهار نظر مکث کرده و به عواقب سخنی که میخواهند به زبان بیاورند میاندیشند و همچنین ترجیح میدهند اگر در مسئله‌ای تخصص ندارند به جای اظهار نظر سکوت کرده و بدون داشتن آگاهی از یک موضوع خاص در مورد آن اظهار نظر قطعی نکنند. بنابراین ما نیز سعی کنیم زمانی که دانش‌مان در زمینه‌ای محدود است، به جای اظهار نظر سکوت کرده و بدون مطالعه، پرسش و آموختن، در زمینه‌ای که تخصص کافی در آن نداریم اظهار نظر قطعی نکنیم تا بعدها مجبور نباشیم به خاطر آن اظهار نظر غیر تخصصی‌مان پاسخگو باشیم.
علاوه بر این افرادی که دارای تفکر نقاد هستند، در اظهار نظرها و تصمیمگیری‌های خود، تعصب و خودرأی بودن را کنار میگذارند و بر اساس منطق و استدلال پیش میروند. فردریش نیچه در مورد افراد متعصب این چنین میگوید: «تعصب، قدرتمندترین نیروی ارادی است که اکثر انسان‌های احمق از آن برخوردار هستند، زیرا تعصب این قدرت را دارد که نظام احساسی و فکری آنها را هیپنوتیزم کند». بنابراین کسانی که از روی تعصب عمل میکنند یا سخن میگویند، چشم و گوش خود را به روی راه‌ها و گزینه‌های بهتر میبندند و از آنها غافل میمانند.
سخن پایانی
گفتیم که تفکر نقادانه به شما کمک میکند تا یک موضوع را به صورت همه جانبه و از زوایای مختلف بررسی کنید و تصمیم‌گیری، اظهار نظر و عمل مناسبی داشته باشید که نتیجه‌ی آن داشتن زندگی بهتر و موفق‌تر است. همچنین میتوانید برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد تفکر نقادانه «کتاب هنر شفاف اندیشیدن اثر رولف دوبلی با ترجمه‌ی عادل فردوسی‌پور، کتاب راهنمای تفکر نقادانه؛ پرسیدن سوال‌های به‌جا نوشته‌ی ام نیل بروان و استیوارت ام.کیلی و همچنین کتاب تفکر نقاد نوشته‌ی ریچارد پارکر» را تهیه کرده و مطالعه کنید.
نویسنده: رضا قاسمی
دیگر مقالات پیشنهادی از همین نویسنده:
