برخلاف تصور عموم که انتقاد کردن را مساوی با ایراد گرفتن از دیگران می‌دانند، منظور از انتقاد کردن بیان محاسن و معایب دیگران، جدا کردن درستی‌ها یا نادرستی‌ها و تحلیل رفتار یک فرد بر اساس ملاک‌های شخصی است. منظور از ملاک‌های شخصی این است که، یک عمل ممکن است از نظر یک شخص ناشایست شناخته شود اما از نظر دیگری این‌چنین نباشد.بنابراین انتقاد کردن همواره به معنی برشمردن ویژگی‌های منفی افراد نیست؛ بلکه می‌تواند با هدف راهنمایی و کمک به دیگران نیز انجام شود.
مغز انسان به طور طبیعی انتقاد را ناخوشایند دانسته و به آن واکنش منفی نشان می‌دهد. از همین رو انتقاد کردن مانند پرتاب یک آجر می‌باشد که ممکن است با پرتاب آن به طرف مقابل آسیب برسانیم و یا می‌توانیم به شکل درست این آجر را به وی بدهیم تا آن را در فضای خالی اسکلت‌بندی رفتارش بگذارد و کمبودش را برطرف کند.
بسیاری از سوءتفاهم‌ها و درگیری‌های بین افراد می‌تواند ناشی از انتقاد غیراصولی و نادرست باشد. با یادگیری اصول درست انتقاد کردن می‌توان از بروز درگیری‌ها و جروبحث‌ها تا حدود زیادی جلوگیری کرد. در انتقاد صحیح و اصولی، فرد به ویژگی‌های مثبت شخص اشاره می‌کند و سپس ویژگی‌های منفی وی را یادآوری کرده و برای حل آن، راهکارهایی پیشنهاد می‌دهد. که در ادامه به‌طور مفصل‌تر به این موضوع خواهیم پرداخت.
روانشناسان برخی از دلایل انتقاد را این‌چنین بیان می‌کنند:
- کمک به پیشرفت دیگران
- تمایل به تغییر رفتار یک فرد
- ناراحت کردن یک فرد
- تخلیه احساس ناامیدی، خشم و حسادت
- افزایش اعتمادبه‌نفس خود
- نشان دادن برتری خود نسبت به دیگران و…
انتقاد با هر دلیل و نیتی که باشد به دو نوع تقسیم‌بندی می‌شود:
- انتقاد مخرب
- انتقاد سازنده
انتقاد مخرب
به انتقادی که فقط به ویژگی‌های منفی فرد اشاره می‌کند و با لحن بدی بیان می‌شود، انتقاد مخرب گویند. در این انتقاد، فرد تنها طرف مقابل را تخریب کرده و هیچ راهکار و پیشنهاد موثری نیز ارائه نمی‌دهد.
به عنوان مثال وقتی فرزندی مرتکب اشتباهی می‌شود، والدین وی را تحقیر کرده و او را دست وپا چلفتی و ناتوان خطاب می‌کنند. در این حالت، علاوه بر اینکه فرزند راه‌حلی برای عدم تکرار آن کار اشتباه دریافت نمی‌کند؛ بلکه شخصیت وی تحقیر شده و باعث ایجاد مشکلات متعدد و جبران‌ناپذیری برای وی در آینده می‌شود.
انتقاد سازنده
اما در طرف دیگر،انتقاد سازنده را داریم که در آن همانند انتقاد مخرب، نقاط ضعف طرف مقابل بیان می‌شود، اما به صورت کاملا محترمانه و به دور از توهین و سرزنش فرد. در انتقاد سازنده، برای بهبود عملکرد فرد و عدم تکرار آن اشتباه، راه‌حل‌ها و پیشنهاداتی نیز ارائه می‌شود.
اگر درست انتقاد کنیم، درد آن را کاهش و امکان پذیرش و تاثیرگذاری آن را افزایش می‌دهیم.
با انتقاد درست می‌توانیم مسیر تازه‌ای را برای رسیدن فرد به وضعیت بهتر آغاز کنیم و فرد را با کمترین تنش به سمت بهبود وضعیت خویش و رفع نواقص سوق دهیم. در نقطه‌ی مقابل، با انتقاد نادرستی که می‌تواند ناشی از تعصبات و ناآگاهی باشد، ممکن است فرد را در مسیر تیره و تاری قرار دهیم و حتی باعث شویم لجبازانه‌تر عمل کند.
گاهی اوقات انتقادها سازنده‌اند اما مشکل اینجاست که به‌درستی بیان نمی‌شوند. و گاهی اوقات نیز انتقادهای مخرب با بیان صحیح و ملایم، نه‌تنها کمکی به فرد نمی‌کنند بلکه وی را تخریب می‌کنند. هیچ کدام از این‌ها مورد تائید نیست. بلکه انتقادی درست و اصولی است که اولا سازنده و راهگشا بوده و ثانیا به‌طرز صحیح و مودبانه‌ای بیان شود.
با این حال، انتقاد چه به‌صورت اصولی بیان شود و چه غیراصولی، با ناراحتی طرف مقابل همراه است. زیرا هیچ‌کس دوست ندارد مورد انتقاد قرار گیرد و از نظر دیگران دارای نقص و اشکال شناخته شود. اگر خودتان تنها یک بار طعم مورد انتقاد واقع شدن را چشیده باشید، درک می‌کنید که این کار چقدر می‌تواند تاثیر منفی و آسیب‌زایی روی ذهن و توانایی‌هایمان داشته باشد.
بهتر است انتقاد کردن از دیگران را همچون انجام عمل جراحی تصور کنیم. طبیعتا کسی دوست ندارد زیر تیغ جراحی برود، مگر زمانی که تحمل تیغ جراحی از تحمل دردی که می‌کشد بیشتر باشد. اگر احساس کردیم که بیان انتقاد ما می‌تواند فرد را نجات دهد و مسیر درست را به وی نشان دهد و با این کار، از عواقب بدی که در انتظارش بود نجات یابد، آن‌گاه می‌توانیم خود را قانع کنیم که بیان این انتقاد از عدم بیان آن، بهتر است. بعد از اینکه به این نتیجه رسیده‌اید که باید این انتقاد را بیان کنید، حال باید بدانید که اجازه ندارید آن را هرگونه که دلتان می‌خواهد بیان کنید و باید راه و روش درست آن را پیاده کنید.
چطور انتقاد پذیر باشیم؟
آداب و اصول انتقاد کردن
پی بردن به ضرورت انتقاد
قبل از انجام هر کاری بهتر است از ضرورت آن آگاه شویم. اگر احساس کردیم که بیان انتقاد از عدم بیان آن موثرتر است و می‌تواند به رشد و توسعه‌ی فرد مقابل کمک کند، آن‌گاه می‌توانیم آن را بیان کنیم. اما اگر قصدمان از انتقاد کردن، خالی کردن خشم و ناراحتی خودمان و آزار و اذیت دیگری است و این کار علاوه‌بر اینکه هیچ سودی برای آن فرد ندارد، بلکه او را لجبازتر نیز می‌کند، بهتر است دست نگه داریم و از بیان انتقاد بپرهیزیم. بنابراین تا زمانی که به ضرورت بیان انتقاد پی نبردید، سعی کنید دست به اینکار نزنید.
انتخاب زمان مناسب برای انتقاد کردن
انتخاب زمان مناسب برای انتقاد یک اصل مهم در این امر است. بیان انتقاد در زمانی که فرد در وضعیت مناسبی قرار ندارد، نه تنها کمکی به وی نمی‌کند بلکه ممکن است آن را یک تهدید و تخریب برشمرده و عواقب بدی هم برای خودش و هم برای شما به همراه داشته باشد. بنابراین ابتدا موقعیت و آمادگی شنیدن انتقاد فرد مقابل را بسنجید و بعد دست به اقدام بزنید. اگر احساس کردید در حال حاضر زمان مناسبی برای این کار نیست، صبر کنید تا در موقعیت بهتری آن را بیان کنید. مطمئن باشید با این کار تأثیر حرفتان چندین برابر خواهد شد و بیشتر مورد تایید قرار می‌گیرید.
مطرح کردن انتقاد در فضای خصوصی
اگر خودتان تجربه شنیدن انتقاد در جمع را داشته باشید، قطعا از میزان تاثیر منفی آن آگاه هستید. سعی کنید انتقادتان را در فضای خصوصی و به دور از حضور دیگران انجام دهید تا منجر به ایجاد احساس خجالت و شرمساری در طرف مقابل نشوید. همین مسئله باعث می‌شود فرد احساس کند که شما قصد تخریب وی را ندارید و برای او احترام قائلید، پس احتمالا نسبت به انتقاد شما جبهه نخواهد گرفت و ملایم‌تر واکنش نشان خواهد داد.
رعایت ادب و احترام هنگام انتقاد کردن و پرهیز از توهین
به یاد داشته باشید که هدف شما از بیان انتقاد تحقیر و تخریب طرف مقابل نیست، بلکه شما می‌خواهید به وی کمک کنید تا این ایراد و مشکل را برطرف کند. بنابراین اگر بخواهید با الفاظ رکیک و توهین‌آمیز وی را تحقیر کنید، نه تنها این انتقاد شما پذیرفته نخواهد شد، بلکه تاثیر بدتری نیز به جای خواهد گذاشت. بنابراین مهربان باشید و با نهایت ادب و احترام حرفتان را بیان کنید.
انتقاد از عملِ یک فرد، نه خودِ فرد
برای اینکه انتقادتان مورد پذیرش و تاثیرگذار واقع شود، حتما باید این نکته را رعایت کنید که اگر می‌خواهید رفتار فردی را مورد انتقاد قرار دهید، تنها روی آن رفتار تمرکز کنید، نه تمام ابعاد شخصیت فرد. به این معنی که کل شخصیت فرد را زیر سوال نبرید و تنها به آن رفتار خاص که مدنظرتان است اشاره کنید. با این کار، آن رفتار نادرست را از هویت فرد جدا می‌کنید. درنتیجه، فرد مقابل بدون اینکه احساس کند مورد حمله قرار گرفته است، انتقاد شما را خواهد پذیرفت.
انتقاد به شیوه‌ی غیرمستقیم
انتقاد مستقیم؛ حتی اگر به بهترین نحو بیان شود، باعث رنجش فرد خواهد شد. بنابراین سعی کنید انتقادتان را با اشاره‌های غیرمستقیم اما تاثیرگذار بیان کنید. اگر دیدید طرف مقابل ظرفیت پذیرش انتقاد را دارد، آن‌گاه می‌توانید با خیال آسوده‌تر پیش بروید.
در انتقاد کردن خود را دانای کل نشان ندهید
عده‌ای همواره در حال انتقاد کردن از دیگران‌اند و خود را دانای عالم می‌دانند و از بالا به دیگران نگاه می‌کنند. مطمئناً کسی علاقه‌ای به همچین افرادی ندارد. بنابراین سعی کنید این‌گونه نباشید و خود را هم سطح طرف مقابل بدانید و طوری صحبت کنید تا طرف مقابل احساس نکند سعی دارید خودتان را برتر از او نشان دهید. قطعا با این شیوه نتیجه‌ی کار بهتر خواهد بود.
به جای دستور دادن و نصیحت کردن، پیشنهاد دهید
با لحن دستوری تنها کار را بدتر می‌کنید. سعی کنید به جای عبارت‌های دستوري، از عبارات جایگزینی که حالت ارائه‌ی پیشنهاد دارند استفاده کنید.
همچنین در انتقاد کردن احتیاجی به نصیحت کردن و پند دادن نیست. انتقاد کردن نوعی راهکار است که در جایگاه خود، روش درست را به فرد نشان می‌دهد و شما با نصیحت کردن، تنها شرایط را بدتر کرده و به مخاطب حس بدی القا می‌کنید. قطعا کسی از شنیدن دستور یا نصیحت خوشش نمی‌آید، بنابراین حتما این مورد را مورد توجه قرار دهید.
در زمان انتقاد کردن، پیشنهاد جدیدی برای ارائه داشته باشید
انتقاد سازنده به دنبال ترمیم رفتار یا عمل نادرست فرد است. اگر شما فقط بر روی نادرست بودن آن عمل یا رفتار تاکید کنید و هیچ پیشنهادی برای بهبود اوضاع ارائه نکنید، قطعا انتقادتان موثر و مفید واقع نخواهد شد.
کسی را با دیگری مقایسه نکنید
بهتر است هر چه زودتر این واقعیت را بپذیریم که هر کسی ویژگی‌ها و شرایط منحصر به فرد خود را دارد و نمی‌توان دو نفر را با هم مقایسه کرد. بنابراین، هر کسی را با توجه به شرایط و ویژگی‌های خودش نقد کنید و رفتار و عملکرد وی را تنها در مقایسه با گذشته‌ی خودش بسنجید و پای فرد دیگری را وسط نکشید.
از بیان نکات مثبت فرد نیز غافل نشوید
برای اینکه طرف مقابل نسبت به شما احساس خوبی داشته باشد و برای گفته‌هایتان ارزش قائل شود، ابتدا بهتر است از نقاط مثبت و ویژگی‌های خوب وی سخن بگوئید و بعد انتقادتان را بیان کنید. با بیان نقاط مثبت وی، شدت صدمات انتقاد را کم و بر تاثیرپذیری آن می‌افزائید.
گزینش واژگان برتر
ابزار ما برای انتقاد کردن، واژگانی است که از زبانمان خارج می‌شود. واژگانی که می‌توانند همچون شمشیر تیز و برنده و یا همچون پنبه، نرم و لطیف باشند. بهترین واژگان، آن‌هایی هستند که چیزی مابین این دو باشند. یعنی در حالت میانه و معتدل؛ نه خیلی تند و آزار دهنده و نه خیلی ملایم و نرم. این هنر و توانایی شماست که از چه واژگانی استفاده کنید که کمترین آسیب و بیشترین تاثیرگذاری را به همراه داشته باشد.
سوالاتی که قبل از انتقاد کردن باید از خودتان بپرسید:
- از خودتان بپرسید که آیا در حوزه‌ی مورد نظر تخصص و تجربه‌ی کافی دارید؟ اگر جواب شما خیر است، پس بهتر است از انتقاد کردن اجتناب کنید.
- آیا خودتان در شرایط مشابه به آن چیزی که قرار است بیان کنید پایبند هستید؟ یا فقط این انتظار را از دیگران دارید؟
- آیا به روش‌های صحیح انتقاد کردن واقف هستید؟
- آیا این موضوع ارزش انتقاد کردن دارد؟ آیا با انتقاد کردن شما چیزی تغییر می‌کند؟ اگر پاسخ مثبت بود، با رعایت اصول، آن را بیان کنید.
- آیا الان زمان و مکان مناسبی برای بیان انتقاد است؟ آیا فرد شرایط مواجهه با آن را دارد؟
- هدفم از انتقاد کردن چیست؟ آیا به قصد کمک و اصلاح فرد می‌خواهم انتقادم را بیان کنم یا به قصد تمسخر و تحقیر؟
اصول انتقاد کردن به صورت خلاصه:
- ابتدا از ضرورت بیان انتقاد اطمینان حاصل کنید.
- از انتقاد تحکم‌آمیز و دستوری اجتناب کنید.
- انتقاد را در زمان و مکان مناسب بیان کنید.
- برای حفظ آبروی اشخاص، از انتقاد کردن در حضور دیگران بپرهیزید.
- هرگز در انتقاد، طرف مقابل را با کسی مقایسه نکنید.
- از اهانت و توهین خودداری کنید و با رعایت ادب و احترام سخن بگوئید.
- حتما یک یا چند راه‌حل برای رفع و جبران مشکل ارائه دهید.
با رعایت موارد فوق قطعا انتقادتان موثر و مفید واقع می‌شود. بنابراین سعی کنید از این پس، این موارد را حتما رعایت کنید.
سخن پایانی
دانستیم که انتقاد کردن همیشه مساوی با بیان نکات منفی افراد نیست و در عوض می‌تواند به منظور کمک و ارتقای شخصیت و عملکرد دیگران باشد. با رعایت اصول انتقاد کردن که در این مقاله بدان اشاره شد، صدمات ناشی از آن را کاسته و برای کمک به افرادی که دوسشان دارید، اما نمی‌دانید چگونه به آن‌ها بگوئید که راه و کارشان نادرست است و یا رفتارشان موجب آزار و اذیت شما می‌شود، دست به کار شوید.
روش صحیح انتقاد کردن یک مهارت بسیار مهم است که اگر همه یاد بگیرند ، تقریبا نیمی از سوء تفاهم ها یا مشکلات بین افراد زوج ها و همکاران برطرف میشه میتونیم برای این که به اصول نقد کردن اشنا بشیم از کتاب ها و مجلات و مقالاتی که تو سایت هایی مثل هاروارد بیزینس ریویو و دانشگاه کسب و کار گذاشته میشه استفاده کنیم